TOShKENT, 12 fev — Sputnik. Aleksandr Sobko. Dunyo gaz bozoridagi vaziyat, mubolag‘asiz, misli ko‘rilmagan darajada. Osiyoda suyultirilgan tabiiy gazning (STG) spot narxi hech qachon bo‘lmagan: kotirovkalar psixologik jihatdan muhim har bir million BTE uchun uch dollarga teng (BTE - Britaniya termal birliklari), ming kubometr uchun taxminan 105 dollarga to‘g‘ri keladi. O‘z navbatida, Yevropada birja narxi yanada past - 95 dollar darajasida.
Koronavirus fonida, Xitoyning STG importchisi CNOOC fors-major holatlarini e’lon qilishga urindi va buning natijasida o‘ziga tegishli yonilg‘i olib kirilishi kerak bo‘lgan qismini rad etdi, ammo yetkazib beruvchilar (Total va Shell) vaziyatni fors-major sifatida tan olishmaydi.
Ha, yuzaga xolatda ideal deb atalmish bo‘ron aybdordir, barcha omillar gazga qarshi birlashdi: bu Shimoliy yarim sharning deyarli barcha mintaqalarida juda iliq qish va yangi ishlab chiqarish obyektlarining ishga tushirilishi tufayli oldindan rejalashtirilgan va Ukraina tranzit inqiroziga tayyorgarlik tufayli Yevropa gaz omborlarida STGning haddan tashqari ko‘payishi. Va, albatta, koronavirus, buning natijasida XXRda iqtisodiy faollik keskin pasayib ketdi, bu nafaqat gaz, balki umuman hom-ashyolar bozoridagi vaziyatga ta’sir ko‘rsatmoqda.
Shunga qaramay, narxlar manzarasi bozor ishtirokchilarini tashvishga solishi turgan gap. Biz bir necha bor suyultirilgan tabiiy gaz narxining pastligi allaqachon ko‘pgina kompaniyalar suyultirilgan gazni ishlab chiqarish xarajatlarini to‘liq qoplay olmaydigan (barcha kapital qo‘yilmalarni hisobga olgan holda) vaziyatga olib kelganligini muhokama qildik.
Ammo hozirgi narxlar ko‘plab ishlab chiqaruvchilarning hatto operatsion xarajatlarini ham qoplamaydigan nuqtaga yaqinlashdi. Nazariy jihatdan xozirda sotish bahosi operatsion xarajatlardan past bo‘lgan vaziyat eksportning ushbu qismida to‘xtashga olib kelishi vaziyati. To‘g‘ri, hozircha bu sodir bo‘lmayapti.
Bu vaziyatda narxning barcha tarkibiy qismlari shaffof bo‘lgan okean orti suyultirilgan gazi eksportini kuzatish yaxshidir. Amerika STGsining eksporti to‘xtamayapti (garchi bunga yaqin bo‘lsa ham), chunki Amerika bozorida (ham u asosan izolyatsiya qilingan, shuning uchun u yerda narxlarning pasayishi - bu global tarix bilan juda past darajada bog‘liq bo‘lgan ichki tarix) endilikdanarxlar past. Amerikaning Henry Hub birjasida narxlari slanes gazining asosiy ishlab chiqaruvchilarining moliyaviy natijalarini halokatli ravishda buzadigan 1 million BTE uchun 1,8 dollarga tushdi. Ammo Amerika ichidagi shunday narxlarida ham - hozirgi global narxlarda - AQSh eksporti, operatsion xarajatlari bo‘yicha rentabellik yoqasida.
Amerikalik ishlab chiqaruvchilar gazni tuzukroq daromad keltiradigan adolatli narx 1 million BTE uchun uch dollarni tashkil etadi deyish kifoya. Takrorlab o‘tamiz: Osiyoda ham hozirda suyultirilgan gaz taxminan shu narxda, Yevropada esa arzonroq ham. AQShdan tabiiy gazni esa yana suyultirish va tashib keltirish kerak. Bundan tashqari, savdogarlarning joriy xarajatlari va foydalari ham bor.
Iqtisodiy nazariyada ta’kidlanishicha: bunday sharoitda ishlab chiqaruvchilar yangi investitsiyalardan voz kechishlari kerak va natijada bozor muvozanatlashadi. O‘tgan yili biz suyultirilgan gaz ishlab chiqarish bo‘yicha yangi zavodlar uchun investitsiyaviy qarorlarining misli ko‘rilmagan hajmini - yiliga qariyb 90 milliard kubometrni suyultirish quvvatiga ega bo‘lganligini (uch yil davom etgan ishga tushirilgan loyixalar past miqdoridan so‘ng) kuzatdik. Ammo bu yil rekord darajada past narxlarga qaramay keng miqyosli investitsiyaviy qarorlari bo‘ladimi? Yoki kompaniyalar yana tanaffus oladimi?
Ilgari tez-tez muhokama qilinadigan gazning juda past narxlarida biz gazni ko‘mir bilan almashtirish natijasida qo‘shimcha talabni, shuningdek sanoatning ayrim tarmoqlarida qo‘shimcha talabni ko‘rishimiz mumkin edi. Nega bunday bo‘lmayapti - bu alohida muhokama uchun mavzu, lekin aslida shuni aniqlashtirish mumkinki, kichik vaqt oralig‘ida, bir necha oy ichida, talab tomonidan bir million BTE uchun to‘rt dollar ko‘rinishidagi qo‘shimcha yordam mavjud emas.
Bularning barchasini aytib bo‘lgandan keyin juda muhim tuzatishni berish lozim. Yuqorida aytilganlarning barchasi STG uchun spot (soddalashtirilib aytilganda - birja) narxlariga taalluqlidir. STGning narxi neftga narxiga bog‘lov bilan tuzilgan shartnomalar bo‘yicha sezilarli yuqoriroq.
Masalan, yanvarda, Osiyoda STGning o‘rtacha spot narxi hali ham 4,7 dollarni tashkil etgan paytda, neftga bog‘langan narh bir million BTE uchun to‘qqiz dollarni tashkil etgan. Bunday narx ko‘plab ishlab chiqaruvchilar uchun barcha xarajatlarini qoplaydi.
To‘g‘ri, bu o‘rtacha narxni, shu jumladan neftga yuqori darajada bog‘liklik koyeffitsiyentiga ega bo‘lgan eski shartnomalar uchun taallukligini ham tushunishimiz kerak. Yangi shartnomalar uchun bu koeffitsiyent pastroq. Hatto bir barrel uchun neft 60 dollarga teng bo‘lsa ham, Osiyoda suyultirilgan gazning narxi har bir million BTE uchun 7 dollar turishini baholashimiz mumkin. Ushbu narx ko‘plab ishlab chiqaruvchilar uchun maqbuldir va hozirgi spot narxlaridan ikki baravar yuqori.
Shuning uchun, agar Xitoy kompaniyasi rad etishga harakat qilgan suyultirilgan gaz spot narxlaridagi emas, aksincha qimmatbaho "neftga bog‘langan" STG bo‘lsa, ajablantirmaydi.
Har holda, so‘nggi bir necha yil ichida biz neft va gaz bozoridagi vaziyatni bir biriga taqqoslanishi ko‘rapmiz.Neft bozorida OPEK + koalitsiyasi shakllandi, u kerakli narx darajasini (qachon muvaffaqiyatli bo‘ladi, va qachon aksincha) himoya qiladi. Ammo hozirgi sharoitda "gaz OPEK"ini yaratish juda qiyin ko‘rinadi (aksincha, bu narxlar urushi va bozorda o‘z ulushini himoya qilish masalasi haqida gap ketmoqda), shuning uchun gaz mo‘lligi sharoitida narhlar qulamoqda. Qo‘shimcha muammo shundaki, gaz, ayniqsa STG, mo‘lchilik bo‘lgan taqdirda neftga nisbatan zaxiralarni saqlash va yaratish ancha qiyinlashadi.
Asosiy savol qolmoqda: STG sotilishining "spot" va "neftga bog‘langan" narxlari nisbati qanday? To‘g‘ridan-to‘g‘ri taxminlar yo‘q. Bundan tashqari, STG bozoridagi manzara juda rang-barang: bu erda bir vaqtning o‘zida gaz sotib oladigan va sotadigan savdogarlarning ko‘pligi va narxlarning Amerika ichidagi narxlarga bog‘langan uchinchi turi. Shunga qaramay, turli xil hisob-kitoblarga ko‘ra, "spot" savdolarning choragidan ko‘proq, ehtimol bozorning uchdan bir qismini tashkil etadi, ammo neftga bog‘liqligi, ayniqsa Osiyo sektori uchun, ustun bo‘lib qolmoqda.
Bu yerda yangi loyihalar bilan bog‘liq vaziyat nima bo‘lishi muhimdir. Yaqindagina ko‘rinib turganidek, "spot" yetkazib berish narxini belgilashda tobora muhim rol o‘ynashi kerak edi. Endi taxmin qilish mumkinki, yaqinda yuz bergan voqealar neftga bog‘langan narxlarni (bir necha yil avvalgi ko‘rsatkichdan pastroq koyeffitsiyent bilan) yana ham ahamiyatli qiladi, bu ishlab chiqaruvchilarning yangi loyihalardagi sarmoyalarini ishonchliroq himoya qiladi.
"Novatek"ning Rossiya loyihasi bo‘lgan "Arktika STG 2" loyihasi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Investitsion qaror o‘tgan yili qabul qilingan. 2019-yil fevral yangiliklari: Novatek 50 foizini shu joyning o‘zida "spote"narxlarida sotishni rejalashtirmoqda, qolganini shartnomalar bo‘yicha. Va 2019-yil oktabr oyining butunlay boshqacha yangiliklari (hatto koronavirus tufayli yuzaga kelgan narxlar qulashiga qadar, lekin STG-ning haddan tashqari ishlab chiqarilishi yaqinlashishni boshlaganida): "spot" ulushi bo‘yicha aniq qarorlar mavjud emas, ammo bunday sotish umumiy ishlab chiqarish hajmida bo‘ladi.
Xulosa qilamiz.
Birinchidan, va asosan. Albatta, "spot" narxlarga e’tibor berish kerak. To‘g‘ri, shu bilan birga esda tutish kerakki, neftga bog‘langan narx bilan tuzilgan shartnomalar ulushi ham juda katta. Afsuski, ko‘plab ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining portfellaridagi muayan shartnomalar ulushini aniq ochib bermaydilar (bu STG va tarmoq gazini sotuvchilarga ham tegishli; birinchi navbatda bu Gazpromning misolidir), bu STG va gazning o‘rtacha ulgurji narxini hisoblashni qiyinlashtiradi.
Ikkinchidan, suyultirilgan gaz narxini neftga bog‘lab belgilash tizimining barcha ma’lum kamchiliklari mavjudligida (gaz anchadan beri mustaqil tovar bo‘lib qoldi va energiya iste’moli tarkibidagi neft ulushi pasaymoqda), ushbu tuzilma OPEK + bitimlarining mavjudligi va neftning tuzikroq barqaror narxi tufayli bozorni barqarorlashtiradi. Uzoq muddatli istiqbolda bozorning barcha ishtirokchilari bundan foyda topishadi, chunki hech kimga ortiqcha ishlab chiqarish va o‘zgaruvchan defitsit tufayli yuzaga kelgan narxlarning o‘zgarishi kerak emas.
Shu asosda, rejalashtirilgan STG loyihalari bo‘yicha shartnomalarni tahlil qilish qiziqarli mavzu bo‘lib qolmoqda. Sotuvchilar yangi shartnomalardagi "spot" ulushini ko‘paytirishga rozi bo‘ladimi yoki xaridorlarning neftga bog‘liqlikni saqlanib qolishiga rozi bo‘ladimi-yo‘qmi, buni faqat kuzatish qolyapti.
Manba: RIA Novosti.
