Tog‘li Qorabog‘dagi qurolli qarama-qarshilikning kuchayishi, Boku va Yerevan o‘rtasidagi uzoq muddatli harbiy-siyosiy ziddiyatlar bugungi kunda uchinchi davlatlar tomonidan g‘arazli maqsadlarga erishish vositasi sifatida foydalanilmoqda.
Kimdir Rossiyani Kavkazdagi katta urushga tortib, uning kuch va vositalarini Belarus, Suriya, "Shimoliy oqim-2" va boshqa geosiyosiy qarama-qarshilik nuqtalaridan chalg‘itishga harakat qilmoqda degan taassurot paydo bo‘lmoqda.
Mojaroning bevosita ishtirokchilari - Boku va Yerevan - bila turib yoki ilojsizlik ortidan Moskvaga "pand berishmoqda", MDH va KXShT xavfsizlik tizimini buzishmoqda. Kavkazda g‘arazli manfaatlarga ega bo‘lgan qator G‘arb davlatlari tomonidan tashqi "kuch proyeksiyasi" bilan bog‘liq bo‘lgan geosiyosiy xatarlar ham mavjud.
Tog‘li Qorabog‘ muammosi harbiy yo‘l bilan hal qilinmayapti. Mojaroning har ikki tomoni - Ozarbayjon va Armaniston va YeXHTning uchta hamraislari - Rossiya, AQSh va Fransiya boshchiligidagi Minsk guruhi - bu postulatga qo‘shiladilar.
Muzokaralar jarayoni asta-sekin va qiyin kechmoqda, ammo 27-sentabrda og‘ir artilleriya, tanklar, raketa tizimlari va zarba beruvchi samolyotlar yordamida faol jangovar harakatlarga o‘tish uchun obyektiv sabab yo‘q.
Armaniston va Ozarbayjon harbiy idoralarining vayron qilingan dushman tanklari aks etgan videoroliklarini nashr etish sohasidagi davom etayotgan "musobaqa", har ikki tomondagi yo‘qotishlar bo‘yicha qo‘rqinchli statistika Rossiyada arman va ozarbayjon xalqlariga samimiy achinish xissini keltirib chiqarmoqda.
Jangovar harakatlar mojaroning hech qaysi tomoni uchun obyektiv ravishda foydasizdir va agar vaziyat yanada kuchaysa oqibatlari eng kutilmagan bo‘lishi mumkin: xorijiy tinchlikparvar kuchlarni kiritish (xavfsizlik zonalarini shakllantirish) yoki voqealarning eng salbiy rivojida - KXShT davlatlari (birinchi navbatda Rossiya) va NATO (Turkiyaga ishora qilmoqda) ishtirokida Janubiy Kavkazda keng ko‘lamli urush.
Eslatib o‘taman, ozarbayjon-arman aholisi aralash yashagan hududda mojaro 1988-yil fevral oyida, Tog‘li Qorabog‘ avtonom viloyati Ozarbayjon SSR tarkibidan chiqqanligini e’lon qilganida boshlangan edi.
Birinchi bosqichda SSSR IIVning Ichki qo‘shinlari tinchlikparvar kuch rolini bajargan, ular uch yil davomida faol qurolli to‘qnashuvni ushlab turishga muvaffaq bo‘lishgan.
Sovet Ittifoqi parchalanib, ichki qo‘shin olib chiqilgandan so‘ng, kurash yangi kuch bilan avj oldi va 1994-yilga kelib Ozarbayjon Tog‘li Qorabog‘ning katta qismi va unga qo‘shni yetti tuman ustidan nazoratni yo‘qotdi.
YeXHTning Minsk guruhi doirasida nizoni tinch yo‘l bilan hal etish bo‘yicha muzokaralar 1992-yildan beri olib borilmoqda, vaqti-vaqti bilan qurolli qarama-qarshilik avj olmoqda.
Koordinatlar yangi tizimi
Tog‘li Qorabog‘dagi harbiy harakatlar bo‘yicha juda ziddiyatli ma’lumotlar kelmoqda. Ozarbayjon va Armaniston bir-birini eskalatsiyaning boshlanishida ayblamoqda va go‘yo faqat qurolli provokatsiyalarga javob berishmoqda. Shu fonda dushanba kuni Ozarbayjonda qisman safarbarlik e’lon qilindi, prezident Ilhom Aliyev respublikaning bir qator shahar va viloyatlarida harbiy holatni joriy qildi. Bir kun avval Armanistonda umumiy safarbarlik va harbiy holat e’lon qilindi.
Ozarbayjon hukumati ma’lumotlariga ko‘ra, 27-sentabr kuni Armaniston qo‘shinlari o‘ziga xos "xavfsizlik kamari" deb nomlangan yettita qishloqni tark etishdi (Sovet davrida Ozarbayjon SSRning bu hududi Tog‘li Qorabog‘ avtonom viloyatiga kirmagan va 1990-yillarning boshlarida Armaniston kuchlari nazorati ostiga o‘tgan). 28-sentabr kuni ertalab tan olinmagan Tog‘li Qorabog‘ prezidenti Araik Arutunyan: "Biz pozitsiyalarimizni yo‘qotdik, biz yana yo‘qotamiz, lekin biz pozitsiyalarni qaytarib olamiz ". Pozitsion janglar davom etmoqda. Biron bir tomonning katta ustunligi kuzatilmapti.
Boku va Yerevan yuqori quvvatli ko‘p martalik raketa tizimlari va "Iskander" raketalari, zarba beruvchi samolyotlar va uchuvchisiz samolyotlar yordamida bir xil darajada "tarixiy adolatni tiklashga" tayyor. Har kungi jangovar harakatlar yangi qurbonlar va vayronagarchiliklarga olib keladi.
Bunday vaziyatda 27-sentabrda kim birinchi bo‘lib og‘ir artilleriya va tanklardan o‘q uzgani, jangovar maydonda ustunlikni namoyish etishi muhim emas. Bugungi kunda asosiy narsa - Tog‘li Qorabog‘ chegarasidagi eskalatsiyani to‘xtatish, muzokaralar stoliga qaytish, odamlar hayotini saqlab qolish. Ittifoqdosh majburiyatlarni unutmaslik kerak.
Agar Boku va Yerevan o‘zlarini Moskvaning ittifoqdoshi deb hisoblasalar, ular Rossiyaning pozitsiyasini hisobga olishi, mavjud o‘zaro munosabatlar tizimi va mintaqaviy xavfsizlik tizimining buzilish oqibatlarini anglashi kerak.
Qurolli qarama-qarshilik tomonlarining eng murakkab ziddiyatlari, jiddiy bahslari va sabablarini hisobga olgan holda ham Rossiyaga Kavkazdagi urush kerak emas. Rossiya Tashqi ishlar vazirligi Tog‘li Qorabog‘ mojarosi tomonlarini "o‘t ochishni darhol to‘xtatishga" chaqirdi.
Ishonamanki, aql-idrok ustunlik qilib, koalitsiya guruhlari ishtirokidagi keng ko‘lamli harbiy eskalatsiyaga yetib bormaydi. Bundan tashqari, Qorabog‘ keskinlikning avj olishiga xalqaro reaksiyasi umuman tinch yo‘l bilan hal etishga qaratilgan.
Yevropa Ittifoqi davlatlari, AQSh va Eron o‘z xavotirlarini bildirmoqda va vositachilik xizmatlarini taklif qilmoqda. Faqat Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdog‘an kuch bilan hal qilish ssenariyni qo‘llab-quvvatlamoqda, lekin bu asosan so‘zda. Hatto jangovar Anqarada ham Janubiy Kavkazdagi xavfli o‘yinda yo‘qotadigan narsasi bor. Armanistonga qilingan hujum muqarrar ravishda KXShTning javobini, ya’ni Rossiya bilan urush (bu Gretsiya bilan Kipr emas). Jangovar tadbirlarning asosiy buyutmachisi kim va foydasi kimga bo‘ladi?
Oldindan ko‘ra bilish ajoyib qobiliyati
Voqealar va Vashingtonning ularga rasmiy munosabatidan sezilarli ravishda oldin AQShning Ozarbayjon va Armanistondagi diplomatik vakolatxonalari 25-sentabr, juma kuni o‘z fuqarolarini vaziyatning keskinlashishi to‘g‘risida ogohlantirdi.
AQShning Armanistondagi elchixonasi Tog‘li Qorabog‘, Dilichan milliy bog‘idan Gruziya bilan chegarasidagi shimolidagi Tavush viloyatigacha bormaslikni tavsiya qildi.
O‘sha kunining o‘zida AQShning Ozarbayjondagi elchixonasi o‘z fuqarolarini "Armaniston-Ozarbayjon chegarasida keskinlikning kuchayishi munosabati bilan" Apsheron yarim orolidan chiqmaslikka chaqirdi. Ehtimol, bu oddiy tasodif emas, balki harbiy-siyosiy maqsadni ko‘zlab qilingan murakkab harakatlarning natijasidir.
AQShning iqtisodiy va harbiy sohalarda Rossiya chegaralarida hukmronlik qilishga intilishi Kavkaz va boshqa hududlarda o‘rtacha intensivlikdagi qurolli mojarolar rejali seriyalarga to‘liq mos keladi.
Ular MDH davlatlari aholisiga achinmaydilar va Rossiyaning resurslari harbiy tahdidni yo‘q qilish uchun yo‘naltirilishi kafolatlanadi. Ya’ni, dunyoning boshqa qismlarida Vashington bilan raqobatlashish uchun Moskvada kuch va resurslar kamroq qoladi. Tog‘li Qorabog‘ mojarosining keskinlashishi Rossiya uchun aniq muammolarni keltirib chiqaradi va AQSh milliy manfaatlariga to‘liq javob beradi.
