https://oz.sputniknews.uz/20210825/huquq-nuqtai-nazaridan-zorlik-bilan-ukrainlashtirish-20222758.html
Huquq nuqtayi-nazaridan zo‘rlik bilan ukrainlashtirish
Huquq nuqtayi-nazaridan zo‘rlik bilan ukrainlashtirish
Sputnik O‘zbekiston
Yevropaning eng rivojlangan davlatidan fuqarolar urushi domida qolgan, hududining bir qismini yo‘qotgan va to‘liq iqtisodiy tanazzulga uchragan yo‘lni bosib o‘tgan... 25.08.2021, Sputnik O‘zbekiston
2021-08-25T10:50+0500
2021-08-25T10:50+0500
2021-08-25T10:50+0500
kolumnistlar
ukraina
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e5/08/17/20194386_0:161:3071:1888_1920x0_80_0_0_e499343b05c8d7f893d54edfbc964225.jpg
Olga Suxarevskaya, tashqi siyosat magistri, huquqshunos – Sputnik uchun maxsusO‘ttiz yil - tarixiy ko‘lamda oladigan bo‘lsak - bu bir lahza. Ammo Ukraina uchun - uning davlatchiligi mavjud bo‘lgan davr sanaladi. Shunday bir vaqt oralig‘ida Yevropaning eng rivojlangan davlatidan fuqarolar urushi domida qolgan, hududining bir qismini yo‘qotgan, to‘liq iqtisodiy inqirozga uchrashgacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tgan bunday mamlakatni topish qiyin. Bunda zo‘rlik bilan ukrainlashtirish roli katta bo‘lgan, albatta. Agar kimdir rus tilida so‘zlashuvchi aholining etnotsidi faqat 2004 va 2014-yillardagi rangli inqiloblardan keyin boshlangan deb o‘ylasa, yanglishadi.Hammasi qanday boshlangan edi?SSSR parchalanishi paytida hozirgi Ukrainaning aholisi asosan rusiyzabon edi. Ukrain tili faqat mamlakatning g‘arbiy hududlarida keng qo‘llanilgan. "Mustaqillik uchun kurash" va Galich millatchilari bilan "do‘stlik poyezdlari" tashriflari boshlangach, rus tilida so‘zlashuvchilar Ukrainaning millatchi davlatga aylanishidan havotir ola boshlashgani bejizga emas edi.1991 yilda Leonid Kravchuk mamlakat aholisini shunday ishontirgan edi: "Ruslarning zo‘rlik bilan ukrainlashtirilishiga zinhor yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Millati bo‘yicha kamsitishga bo‘lgan har qanday urinish qat’iyan bostiriladi". Taassufki, unga ishonishdi va mustaqillikni qo‘llab-quvvatlashdi.Va’daga vafo qilmaslik Belovej bitimi siyohlari qurib ulgurmasidanoq boshlab yuborildi. Maktab ta’limini ukrainlashtirish tizimi dinamikasi buning yaqqol dalilidir. Shuningdek, mustaqillik e’lon qilingach, oliy ta’lim dargohlarining barchasi majburiy tarzda ukrain tiliga o‘tkazildi.1996 yilda millatchilar bosimi ostida Konstitutsiya qabul qilingan bo‘lib, uning 10-moddasi ukrain tilini yagona davlat tili sifatida e’lon qilgan. Murosa tarzida xuddi shu moddaning ikkinchi punktida rus tilini erkin rivojlantirish kafolatlangan edi. 2012-yilgacha "Ukraina SSRda til to‘g‘risidagi qonun" amal qilgan, unga ko‘ra, rus tili xalqaro muloqot tili maqomiga ega bo‘lgan.Ammo ukrainlashtiruvchilar na qonun, na konstitutsiyani tan olardi. 1997-yilda Ukrainaning o‘sha vaqtdagi prezidenti Leonid Kuchma jamiyat hayotining barcha sohalarini qonuniy tarzda ommaviy ukrainlashtirishni boshlab yubordi. Qiziqarli fakt: zamonaviy Ukrainaning bugungi kuniga aylangan "jazolovchi filologiya" aynan Kuchma qalamiga mansub. O‘shanda "Ukrainada tillarni rivojlantirish va ulardan foydalanish to‘g‘risida"gi qonun loyihasi paydo bo‘lgan. Hujjatga ko‘ra, davlat tilida faoliyat yuritmagan OAVlarga nisbatan jarima belgilanib, ular litsenziyasidan mahrum etilgan.1999 yilda Konstitutsiyaviy sud 10-moddaga rasmiy talqin berib, til nizolariga nuqta qo‘ydi, talqinga ko‘ra, ukrain tili davlat tili sifatida butun Ukraina hududida davlat hokimiyati organlari ishidagina majburiy muloqot vositasi bo‘libgina qolmay, balki boshqa sohalarda ham shunday ta’sirga ega edi.Natijada, 2012-yilga kelib, xalq deputatlari Vadim Kolesnichenko va Sergey Kivalov tillar to‘g‘risida yangi qonun tayyorlaganda, Ukrainada rus tilini kamsituvchi amaldagi qonunlar soni 70 dan oshdi, qonunosti hujjatlari soni esa - bir necha mingga yetgan edi. Eslatib o‘tamiz, bu Asosiy qonun va tillar to‘g‘risidagi sovet qonunidan tashqari qabul qilingan hujjatlar edi.Ukraina SSR tillari to‘g‘risidagi qonun bilan solishtirganda ancha hajmsiz bo‘lgan Kivalov-Kolesnichenko qonuni hatto, rus tilini mintaqaviy til deb e’lon qilish imkoniyatiyatini berdi va Ukrainaning qator janubi-sharqiy regionlari mahalliy kengashlari bundan foydalanishdi. Ammo 2014-yilgi davlat to‘ntarishi hammasini yo‘qqa chiqardi.Ukrainlashtirishdan etnotsid tomonSobiq SSSR hududida qonunlarning jiddiyligi ularni bajarish majburiy emasligi bilan qoplanadi, degan hazil yuradi. Yaqin vaqtlargacha shunday edi ham. Odamlar rasmiy tadbirlarda davlat tilida bir nechta iborani aytish bilan “nomerni o‘ynab tugatar” va nutqni rus tilida davom ettirishardi.Mana shunday voqealar fonida millatchilar: "Qanaqa kamsitish? Kim sizlarga ruscha gapirishni man etapti?", deya munofiqlarcha o‘zlarini tushunmaganga olishardi. O‘zlari esa bu vaqtda til inspektorlarini joriy etish, hayotning barcha jabhalarida rus tilini to‘liq man qilish, "ukrain tilini kamsitganlik uchun" jinoiy javobgarlik va jarimalarni nazarda tutuvchi qonun loyihalarini tayyorlar edilar.Potr Poroshenko o‘z hukmronligi davrida tasdiqlagan hujjat Oliy Radada 2005-yildan buyon yotardi. Munofiqlarcha "Qadr-qimmat inqilobi" deb nomlangan davlat to‘ntarishidan so‘ng, ukrainlashtirish tizimli etnotsid xarakteriga ega bo‘ldi.Bu shunchaki quruq gaplar emasdi. YuNESKOning Lotin Amerikasidagi etnotsid va etnik rivojlanish bo‘yicha konferensiyasi qaroriga ko‘ra (San -Xose, 1981), etnotsid - bu "etnik guruhga o‘z madaniyati yoki tiliga ega bo‘lish, uni rivojlantirish yoki tarqatish huquqidan mahrum bo‘lgan vaziyatdir".Ukrainada post-maydon rejimi mamlakatda yashovchi barcha xalqlarga o‘z tillarini rivojlantirish va undan foydalanishni bevosita ta’qiqlovchi qonunlar tizimini qabul qildi. Bundan faqat, qrim tatarlari, karaimlar va qrimliklar mustasno edi. Qolaversa, butun boshli huquq tizimi shunday tuzilgan ediki, kamsitish va yo‘q qilish choralari aynan rus tiliga qaratilgandi.Shu tariqa, o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi qonunga muvofiq, Yevropa Ittifoqining rasmiy tillaridan biriga ega bo‘lgan milliy ozchiliklar, bazaviy o‘rta ta’limni davlat tilida 5 -sinfda 20% hajmda, 9 sinfda 40% gacha hajmda oladilar.Boshqa ozchiliklar esa, asosan ruslar albatta, o‘qish vaqtida kamida 80% hajmda ukrain tilida ta’lim olishlari belgilandi. Milliy ozchiliklarning "sortlarga" bo‘linishi PASEning ikkiyuzlamachilik pozitsiyasi va Yevropa Ittifoqining Sharqiy Yevropa a’zolari bosimi tufayli yuzaga keldi. Bunda 2020-yil sentabr oyidan boshlab Ukrainadagi rus maktablari umuman tugatilganini aytishning o‘zi kifoya.Davlat tili to‘g‘risidagi qonun "faollar" tomonidan oddiy ishchilarning ommaviy ta’qib qilinishiga olib keldi. Ishchilar ustidan til inspektorlariga "yumaloq xat" yozish avj oldi, buni oqibatida ular jarimaga tortildi va ishdan bo‘shatildi.Agar bunga shunchaki Rossiyaga, "rus dunyosiga" bo‘lgan xayrixohlik uchun Ukraina hududiy yaxlitligini buzish, terrorizmni qo‘llab-quvvatlash va vatanga xiyonatda ayblanib uzoq muddatli qamoq jazosiga mahkum etilish xavfini qo‘shadigan bo‘lsak, Ukrainada rus millatiga mansub bo‘lish - katta jasoratga aylanib qoldi.Sotsiologiya xulosalariga ko‘ra, odamlar o‘zlarini rus deb atashdan qo‘rqib qoldi. Agar 1989-yilda Ukrainada aholining 22,1% o‘zini rus deb atagan bo‘lsa, 2001-yilda bu ko‘rsatkich - 17,3%ni, 2018-yilda - atigi 6%ni tashkil qilgan. Shu bilan birga, ko‘pmillatlilik ortida o‘zining rusligini yashirish fenomeni kuzatildi. O‘zini rus deb hisoblaydigan kishilarning atigi 39 %i bitta millatni aytgan bo‘lsa, ruslarning 30%i bir vaqtning o‘zida bir necha millatga mansubligini aytishgan.Ukrainlashtirish = degradatsiyaO‘n yillar davomida davom etgan va ochiqchasiga repressiya ko‘rinishini olgan zo‘rlik bilan ukrainlashtirishlarga qaramay, Ukraina rus tilli davlatligicha qolmoqda."Ijtimoiy monitoring" markazining so‘nggi so‘rovi ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakat aholisining faqat 31,9%i uyda ukrain tilida gaplashadi. Bu rasmiy so‘rov. Google ma’lumotlariga tayanadigan bo‘lsak, unga ko‘ra 2019-yilda rus tili, ukrain tili va ingliz tilida yuborilgan so‘rovlar foizi 86%, 10% va 4%ni tashkil qilgan. Bu til inspektorlari va saroy sotsiologlaridan olisda mamlakat qaysi tilda gaplashishining yorqin namunasidir.Ona tilida emas, begona tilda gapirish va ta’lim olish zarurati ta’lim sifatiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. 2018 g. Ukrainani ilk marotaba xalqaro ta’lim tashkiloti PISA testdan o‘tkazdi.Agar Ukraina va Rossiya ballarini solishtirsak, quyidagi holat kelib chiqadi: o‘qish – 466 (Ukraina) va 479 (Rossiya), matematika – 453 va 488 balldan, tabiiy fanlar – 469 va 478 balldan. Umuman olganda ukrainalik maktab o‘quvchilari rossiyalik o‘quvchilardan bir yilga ortda qolishmoqda.Keyingi tadqiqot 2021-yilda o‘tkaziladi va o‘shanda dinamikaga baho berish mumkin bo‘ladi. Ammo e’tiborga molik jihati, ukrainalik maktab o‘quvchilari "ona" tilidan imtihonlardan "yiqilishayotgani". Ukrain tili va adabiyotidan tashqi mustaqil test imtihonini 2018-yilda maktab bitiruvchilarining 14,5%i topshira olmagan bo‘lsa, mamlakat tarixidan — 14,19% bitiruvchilar "yiqilgan".Buning ajablanarli tomoni yo‘q. Tilshunos Yevgeniy Vereshchaginning so‘zlariga ko‘ra, yoshligida (14 yoshgacha) ona tilida emas, balki yaxshi o‘zlashtirilmagan chet tilda o‘qitish nafaqat tilni o‘rganishda, balki o‘qitilayotgan fanning ma’nosini tushunishda ham samarasiz bo‘ladi. Bu bolaning normal ruhiy rivojlanishi uchun ham xavflidir. U o‘zining ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqara olmaydi, uni o‘qituvchiga yetkaza olmaydi. Natijada aqliy zaiflik, yodlangan ojizlik, lingvopsixozlar, nevrozlar va psixosomatik kasalliklar rivojlanishi mumkin. Shuning uchun ham Ukrainada "faollar" ko‘p emasmi?Ukrainalik fuqarolarning Rossiyaga ommaviy emigratsiyasi ukrainlashtirishning "ommabopligidan" darak beradi. 2014-yildan 2021-yilning birinchi yarmiga qadar Ukrainaning 1 mln.dan ortiq aholisi Rossiya fuqaroligini qabul qildi. 2018-yilda Rossiya fuqaroligi hali DXR va LXRga taqdim etilmagan vaqtda, Rossiyada ukrainaliklar soni 0,5 mln.ga oshgan edi.***Bu yerda eng paradoksal narsa shu-ki, ukrain tiliga hech nima tahdid solgani yo‘q. Agar unda aholining uchdan bir qismi doimiy ravishda gapirsa, u aniq o‘lmaydi. Albatta, bu odamlar o‘z ona tillarida ma’lumot, ta’lim va xizmatlar olishga muhtoj.Ukrain tiliga boshqa til tashuvchilarining muloqot vositasi, ma’lumot olish va hokazo maqsadlar uchun bo‘lgan talabi repressiv choralarga emas, balki davlat tilida taqdim etilayotgan kontent sifati va imkoniyatlarga bog‘liq.O‘ttiz yillik etnotsid siyosati til landshaftining o‘zgarishiga emas, balki fuqarolar urushiga olib keldi. Xulosa chiqarish vaqti kelgani aniq.
https://oz.sputniknews.uz/20210824/demokratiya-faqat-sozda-ukraina-qanday-qilib-repressiya-va-tsenzura-mamlakatiga-aylandi-20220045.html
https://oz.sputniknews.uz/20210820/defolt-ishsizlik-bankrotlik-rossiyaga-qarshi-siyosat-ukrainani-qaerga-olib-keldi-20162254.html
https://oz.sputniknews.uz/20210820/cobiq-sovet-ittifoq-davlatlari-uchun-ukraina-darslari-20171465.html
https://oz.sputniknews.uz/20210823/siyosiy-va-kredit-qaramligi-ei-bilan-dostlik-ukrainaga-nima-keltirdi-20203207.html
https://oz.sputniknews.uz/20210819/siyosatshunos-millatchilik--ukrain-siyosatining-avangardi-20147404.html
https://oz.sputniknews.uz/20210819/ukrainani-afgoniston-taqdiri-kutmoqda-patrushev-20145880.html
https://oz.sputniknews.uz/20210712/putin-ukraina-togrisida-maqola-yozdi-19651525.html
ukraina
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
2021
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
Yangiliklar
uz_UZ
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
kolumnistlar, ukraina
Huquq nuqtayi-nazaridan zo‘rlik bilan ukrainlashtirish
Yevropaning eng rivojlangan davlatidan fuqarolar urushi domida qolgan, hududining bir qismini yo‘qotgan va to‘liq iqtisodiy tanazzulga uchragan yo‘lni bosib o‘tgan bunday mamlakatni topish amrimahol. Bunda zo‘rlik bilan ukrainlashtirish muhim rol o‘ynadi, desak yanglishmaymiz.
Olga Suxarevskaya, tashqi siyosat magistri, huquqshunos – Sputnik uchun maxsus
O‘ttiz yil - tarixiy ko‘lamda oladigan bo‘lsak - bu bir lahza. Ammo Ukraina uchun - uning davlatchiligi mavjud bo‘lgan davr sanaladi. Shunday bir vaqt oralig‘ida Yevropaning eng rivojlangan davlatidan fuqarolar urushi domida qolgan, hududining bir qismini yo‘qotgan, to‘liq iqtisodiy inqirozga uchrashgacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tgan bunday mamlakatni topish qiyin. Bunda zo‘rlik bilan ukrainlashtirish roli katta bo‘lgan, albatta. Agar kimdir rus tilida so‘zlashuvchi aholining etnotsidi faqat 2004 va 2014-yillardagi rangli inqiloblardan keyin boshlangan deb o‘ylasa, yanglishadi.
Hammasi qanday boshlangan edi?
SSSR parchalanishi paytida hozirgi Ukrainaning aholisi asosan rusiyzabon edi. Ukrain tili faqat mamlakatning g‘arbiy hududlarida keng qo‘llanilgan. "Mustaqillik uchun kurash" va Galich millatchilari bilan "do‘stlik poyezdlari" tashriflari boshlangach, rus tilida so‘zlashuvchilar Ukrainaning millatchi davlatga aylanishidan havotir ola boshlashgani bejizga emas edi.
1991 yilda Leonid Kravchuk mamlakat aholisini shunday ishontirgan edi: "Ruslarning zo‘rlik bilan ukrainlashtirilishiga zinhor yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Millati bo‘yicha kamsitishga bo‘lgan har qanday urinish qat’iyan bostiriladi". Taassufki, unga ishonishdi va mustaqillikni qo‘llab-quvvatlashdi.
Va’daga vafo qilmaslik Belovej bitimi siyohlari qurib ulgurmasidanoq boshlab yuborildi. Maktab ta’limini ukrainlashtirish tizimi dinamikasi buning yaqqol dalilidir. Shuningdek, mustaqillik e’lon qilingach, oliy ta’lim dargohlarining barchasi majburiy tarzda ukrain tiliga o‘tkazildi.
1996 yilda millatchilar bosimi ostida Konstitutsiya qabul qilingan bo‘lib, uning 10-moddasi ukrain tilini yagona davlat tili sifatida e’lon qilgan. Murosa tarzida xuddi shu moddaning ikkinchi punktida rus tilini erkin rivojlantirish kafolatlangan edi. 2012-yilgacha "Ukraina SSRda til to‘g‘risidagi qonun" amal qilgan, unga ko‘ra, rus tili xalqaro muloqot tili maqomiga ega bo‘lgan.
Ammo ukrainlashtiruvchilar na qonun, na konstitutsiyani tan olardi. 1997-yilda Ukrainaning o‘sha vaqtdagi prezidenti Leonid Kuchma jamiyat hayotining barcha sohalarini qonuniy tarzda ommaviy ukrainlashtirishni boshlab yubordi. Qiziqarli fakt: zamonaviy Ukrainaning bugungi kuniga aylangan "jazolovchi filologiya" aynan Kuchma qalamiga mansub. O‘shanda "Ukrainada tillarni rivojlantirish va ulardan foydalanish to‘g‘risida"gi qonun loyihasi paydo bo‘lgan. Hujjatga ko‘ra, davlat tilida faoliyat yuritmagan OAVlarga nisbatan jarima belgilanib, ular litsenziyasidan mahrum etilgan.
1999 yilda Konstitutsiyaviy sud 10-moddaga rasmiy talqin berib, til nizolariga nuqta qo‘ydi, talqinga ko‘ra, ukrain tili davlat tili sifatida butun Ukraina hududida davlat hokimiyati organlari ishidagina majburiy muloqot vositasi bo‘libgina qolmay, balki boshqa sohalarda ham shunday ta’sirga ega edi.
Natijada, 2012-yilga kelib, xalq deputatlari Vadim Kolesnichenko va Sergey Kivalov tillar to‘g‘risida yangi qonun tayyorlaganda, Ukrainada rus tilini kamsituvchi amaldagi qonunlar soni 70 dan oshdi, qonunosti hujjatlari soni esa - bir necha mingga yetgan edi. Eslatib o‘tamiz, bu Asosiy qonun va tillar to‘g‘risidagi sovet qonunidan tashqari qabul qilingan hujjatlar edi.
Ukraina SSR tillari to‘g‘risidagi qonun bilan solishtirganda ancha hajmsiz bo‘lgan Kivalov-Kolesnichenko qonuni hatto, rus tilini mintaqaviy til deb e’lon qilish imkoniyatiyatini berdi va Ukrainaning qator janubi-sharqiy regionlari mahalliy kengashlari bundan foydalanishdi. Ammo 2014-yilgi davlat to‘ntarishi hammasini yo‘qqa chiqardi.
Ukrainlashtirishdan etnotsid tomon
Sobiq SSSR hududida qonunlarning jiddiyligi ularni bajarish majburiy emasligi bilan qoplanadi, degan hazil yuradi. Yaqin vaqtlargacha shunday edi ham. Odamlar rasmiy tadbirlarda davlat tilida bir nechta iborani aytish bilan “nomerni o‘ynab tugatar” va nutqni rus tilida davom ettirishardi.
Mana shunday voqealar fonida millatchilar: "Qanaqa kamsitish? Kim sizlarga ruscha gapirishni man etapti?", deya munofiqlarcha o‘zlarini tushunmaganga olishardi. O‘zlari esa bu vaqtda til inspektorlarini joriy etish, hayotning barcha jabhalarida rus tilini to‘liq man qilish, "ukrain tilini kamsitganlik uchun" jinoiy javobgarlik va jarimalarni nazarda tutuvchi qonun loyihalarini tayyorlar edilar.
Potr Poroshenko o‘z hukmronligi davrida tasdiqlagan hujjat Oliy Radada 2005-yildan buyon yotardi. Munofiqlarcha "Qadr-qimmat inqilobi" deb nomlangan davlat to‘ntarishidan so‘ng, ukrainlashtirish tizimli etnotsid xarakteriga ega bo‘ldi.
Bu shunchaki quruq gaplar emasdi. YuNESKOning Lotin Amerikasidagi etnotsid va etnik rivojlanish bo‘yicha konferensiyasi qaroriga ko‘ra (San -Xose, 1981), etnotsid - bu "etnik guruhga o‘z madaniyati yoki tiliga ega bo‘lish, uni rivojlantirish yoki tarqatish huquqidan mahrum bo‘lgan vaziyatdir".
Ukrainada post-maydon rejimi mamlakatda yashovchi barcha xalqlarga o‘z tillarini rivojlantirish va undan foydalanishni bevosita ta’qiqlovchi qonunlar tizimini qabul qildi. Bundan faqat, qrim tatarlari, karaimlar va qrimliklar mustasno edi. Qolaversa, butun boshli huquq tizimi shunday tuzilgan ediki, kamsitish va yo‘q qilish choralari aynan rus tiliga qaratilgandi.
Shu tariqa, o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi qonunga muvofiq, Yevropa Ittifoqining rasmiy tillaridan biriga ega bo‘lgan milliy ozchiliklar, bazaviy o‘rta ta’limni davlat tilida 5 -sinfda 20% hajmda, 9 sinfda 40% gacha hajmda oladilar.
Boshqa ozchiliklar esa, asosan ruslar albatta, o‘qish vaqtida kamida 80% hajmda ukrain tilida ta’lim olishlari belgilandi. Milliy ozchiliklarning "sortlarga" bo‘linishi PASEning ikkiyuzlamachilik pozitsiyasi va Yevropa Ittifoqining Sharqiy Yevropa a’zolari bosimi tufayli yuzaga keldi. Bunda 2020-yil sentabr oyidan boshlab Ukrainadagi rus maktablari umuman tugatilganini aytishning o‘zi kifoya.
Davlat tili to‘g‘risidagi qonun "faollar" tomonidan oddiy ishchilarning ommaviy ta’qib qilinishiga olib keldi. Ishchilar ustidan til inspektorlariga "yumaloq xat" yozish avj oldi, buni oqibatida ular jarimaga tortildi va ishdan bo‘shatildi.
Agar bunga shunchaki Rossiyaga, "rus dunyosiga" bo‘lgan xayrixohlik uchun Ukraina hududiy yaxlitligini buzish, terrorizmni qo‘llab-quvvatlash va vatanga xiyonatda ayblanib uzoq muddatli qamoq jazosiga mahkum etilish xavfini qo‘shadigan bo‘lsak, Ukrainada rus millatiga mansub bo‘lish - katta jasoratga aylanib qoldi.
Sotsiologiya xulosalariga ko‘ra, odamlar o‘zlarini rus deb atashdan qo‘rqib qoldi. Agar 1989-yilda Ukrainada aholining 22,1% o‘zini rus deb atagan bo‘lsa, 2001-yilda bu ko‘rsatkich - 17,3%ni, 2018-yilda - atigi 6%ni tashkil qilgan. Shu bilan birga, ko‘pmillatlilik ortida o‘zining rusligini yashirish fenomeni kuzatildi. O‘zini rus deb hisoblaydigan kishilarning atigi 39 %i bitta millatni aytgan bo‘lsa, ruslarning 30%i bir vaqtning o‘zida bir necha millatga mansubligini aytishgan.
Ukrainlashtirish = degradatsiya
O‘n yillar davomida davom etgan va ochiqchasiga repressiya ko‘rinishini olgan zo‘rlik bilan ukrainlashtirishlarga qaramay, Ukraina rus tilli davlatligicha qolmoqda.
"Ijtimoiy monitoring" markazining so‘nggi so‘rovi ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakat aholisining faqat 31,9%i uyda ukrain tilida gaplashadi. Bu rasmiy so‘rov. Google ma’lumotlariga tayanadigan bo‘lsak, unga ko‘ra 2019-yilda rus tili, ukrain tili va ingliz tilida yuborilgan so‘rovlar foizi 86%, 10% va 4%ni tashkil qilgan. Bu til inspektorlari va saroy sotsiologlaridan olisda mamlakat qaysi tilda gaplashishining yorqin namunasidir.
Ona tilida emas, begona tilda gapirish va ta’lim olish zarurati ta’lim sifatiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. 2018 g. Ukrainani ilk marotaba xalqaro ta’lim tashkiloti PISA testdan o‘tkazdi.
Agar Ukraina va Rossiya ballarini solishtirsak, quyidagi holat kelib chiqadi: o‘qish – 466 (Ukraina) va 479 (Rossiya), matematika – 453 va 488 balldan, tabiiy fanlar – 469 va 478 balldan. Umuman olganda ukrainalik maktab o‘quvchilari rossiyalik o‘quvchilardan bir yilga ortda qolishmoqda.
Keyingi tadqiqot 2021-yilda o‘tkaziladi va o‘shanda dinamikaga baho berish mumkin bo‘ladi. Ammo e’tiborga molik jihati, ukrainalik maktab o‘quvchilari "ona" tilidan imtihonlardan "yiqilishayotgani". Ukrain tili va adabiyotidan tashqi mustaqil test imtihonini 2018-yilda maktab bitiruvchilarining 14,5%i topshira olmagan bo‘lsa, mamlakat tarixidan — 14,19% bitiruvchilar "yiqilgan".
Buning ajablanarli tomoni yo‘q. Tilshunos Yevgeniy Vereshchaginning so‘zlariga ko‘ra, yoshligida (14 yoshgacha) ona tilida emas, balki yaxshi o‘zlashtirilmagan chet tilda o‘qitish nafaqat tilni o‘rganishda, balki o‘qitilayotgan fanning ma’nosini tushunishda ham samarasiz bo‘ladi. Bu bolaning normal ruhiy rivojlanishi uchun ham xavflidir. U o‘zining ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqara olmaydi, uni o‘qituvchiga yetkaza olmaydi. Natijada aqliy zaiflik, yodlangan ojizlik, lingvopsixozlar, nevrozlar va psixosomatik kasalliklar rivojlanishi mumkin. Shuning uchun ham Ukrainada "faollar" ko‘p emasmi?
Ukrainalik fuqarolarning Rossiyaga ommaviy emigratsiyasi ukrainlashtirishning "ommabopligidan" darak beradi. 2014-yildan 2021-yilning birinchi yarmiga qadar Ukrainaning 1 mln.dan ortiq aholisi Rossiya fuqaroligini qabul qildi. 2018-yilda Rossiya fuqaroligi hali DXR va LXRga taqdim etilmagan vaqtda, Rossiyada ukrainaliklar soni 0,5 mln.ga oshgan edi.
Bu yerda eng paradoksal narsa shu-ki, ukrain tiliga hech nima tahdid solgani yo‘q. Agar unda aholining uchdan bir qismi doimiy ravishda gapirsa, u aniq o‘lmaydi. Albatta, bu odamlar o‘z ona tillarida ma’lumot, ta’lim va xizmatlar olishga muhtoj.
Ukrain tiliga boshqa til tashuvchilarining muloqot vositasi, ma’lumot olish va hokazo maqsadlar uchun bo‘lgan talabi repressiv choralarga emas, balki davlat tilida taqdim etilayotgan kontent sifati va imkoniyatlarga bog‘liq.
O‘ttiz yillik etnotsid siyosati til landshaftining o‘zgarishiga emas, balki fuqarolar urushiga olib keldi. Xulosa chiqarish vaqti kelgani aniq.
