AQSh dollarning qulashiga tayyorgarlik ko‘rmoqda
© AFP 2023 / KAREN BLEIER
Obuna bo‘lish
AQShning harbiy agressiya va intervensiyalardan voz kechsa - dollar qulaydi va bu Amerikani darhol inqirozga olib keladi.
TOShKENT, 1 fev - Sputnik. Kiyevga Amerika tanklarini yetkazib berish kerakmi-yo‘qmi va agar shunday bo‘lsa, qancha tank kerak kabi savollar orasida kunning eng dolzarb mavzusi qandaydir ko‘rinmay qoldi. Darvoqe, Qo‘shma Shtatlar Ukrainada nimani unutdi? Rostdan o‘zi ularga Ukrainadan nima kerak?
Gap o‘zini "yosh demokratiya" deb ko‘rsatayotgan KVNchilarda (Zelenskiy) emasligi aniq. Bu yerda gap resurslar haqida ketmoqda. Ammo bu qanday resurs?
Ha, Amerika korporatsiyalari Ukrainaning qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarining katta qismini sotib olishdi va bular haqiqatan ham yaxshi, unumdor tuproqlar. Ha, Amerika sanoati uchun strategik xomashyo bo‘lgan Ukraina titaniga qiziqish bor.
Vashington uchun alohida foyda shundaki, hozirda bir xalq vakillari bir-biri bilan birinchi marotaba rus yerlarida jang qilmoqdalar. Bu yerda geosiyosiy foyda aniq.
Biroq, Vashington haqiqatan ham o‘z aholisini xavf ostiga qo‘yib, shunday kichik shaxsiy daromadlar uchun dunyoni jahon urushi xavfi ostiga qo‘yishga tayyormi? Ukraina mojarosining avj olishi G‘arb iqtisodini parcha-parcha qilib, Oq uy va uning vassallari o‘rtasida ixtilof qo‘zg‘atayotgani haqida gapirmasa ham bo‘ladi.
Amerikaning taniqli iqtisodchisi Pol Kreyg Roberts nega Shtatlar Ukrainaga bunchalik yopishib olganini qiziqarli izohlab berdi.
Maqola nomi “Vashington qudrati dollar bilan birga zaiflashadi” deyiladi. Unda Roberts Saudiya Arabistonining neft uchun to‘lov sifatida nafaqat AQSh dollarini, balki boshqa valyutalarni ham qabul qilish haqidagi yaqinda qabul qilgan qaroriga jamoatchilik e’tiborini qaratadi. Aytgancha, Amerika OAVlari bu xabarni e’tiborsiz qoldirgani qiziq.
Robertsning fikricha, bu voqea AQSh ma’muriyati yarim asr oldin yaratgan neft-dollar tizimining tugashini anglatadi.
O‘shanda hammasi jasur general de Goll Fransiya banklarida to‘planib qolgan 1,5 mlrd dollar evaziga, o‘sha vaqtdagi rasmiy kursga muvofiq, AQShdan 16,5 ming tonna oltin berishni talab qilgan edi. Bu AQSh moliyaviy ustuni uchun kuchli zarba bo‘ldi. Keyinroq albatta de Golldan qasos olishdi - 1968-yilning may hodisalari, lekin o‘shanda AQSh oltin bilan xayrlashishga majbur bo‘ldi.
Va ular kelajakda bunday yashab bo‘lmasligiga amin bo‘lishdi. Bu ketishda dunyoning barcha davlatlari oltin talab qila boshlaydi. Shu sababli ham 1971-yilda prezident Nikson oltin standartni bekor qildi va AQSh moliya vaziri Jon Konolli o‘sha paytda fransuz hamkasbiga aytganidek, "Bundan buyon AQSh dollari bizning valyutamiz va sizning muammoingizdir".
Buning evaziga Nikson saudiyaliklar bilan neftni faqat AQSh valyutasiga sotishga kelishib oldi. AQSh dollarini Yer sayyorasida eng ko‘p talab qilinadigan uglevodorodlar qo‘llab-quvvatladi. Bu unga kelgusi yillar uchun asosiy jahon valyutasi maqomini taqdim etdi. Endi bo‘lsa o‘sha davr tugayapti. Dollar muammo sifatida dunyoning barcha mamlakatlarida allaqachon tan olingan.
Ilgari har kimga neft sotib olish va o‘z jamg‘armalarini inflyatsiyadan saqlab qolish uchun dollar kerak edi. Endi vaziyat o‘zgarmoqda. Xitoy va Rossiya neft uchun to‘lovlarni rubl va yuanga aylantirmoqda. Hindiston Rossiyadan neftni rupiyga sotib olish haqida o‘ylagan. Saudiya demarshi ham xuddi shu borada.
Dollar yoki Amerika qimmatli qog‘ozlaridagi jamg‘armalarga kelsak, yigirma yil oldin ko‘p mamlakatlarda shubha bor edi. 11-sentabrdagi AQShning Yaqin Sharqdagi harbiy agressiyasiga sabab bo‘lgan sirli terrorchilik harakatidan so‘ng xuddi o‘sha Fors ko‘rfazi monarxiyalari o‘zlarining kutilmagan neft daromadlarini nafaqat dollarda, balki o‘z cho‘llariga ham faol sarmoya qila boshladilar. Go‘yo “Ming bir kecha” ertaklarida o‘ta zamonaviy shaharlar o‘sa boshladi, dunyodagi eng baland osmono‘par binolar qurildi, eng hashamatli favvoralar urildi, tarixdagi eng qimmat jahon chempionatlari o‘tkazildi.
2007-2009 yillardagi Buyuk turg‘unlikdan so‘ng dollar tizimi yana o‘zgarib ketdi. Xitoy AQSh qarziga sarmoya kiritish intensivligini pasaytira boshladi. Amerika Qo‘shma Shtatlari bilan iqtisodiy simbiozga qaramay, ular mamlakat va ichki bozorni rivojlantirishga ko‘proq va ko‘proq mablag‘ sarflashni boshladilar. Shuning uchun uy-joy qurilishining ulkan ko‘lami, minglab kilometrlik o‘ta zamonaviy avtomobil va temir yo‘llar, qimmatbaho Olimpiya o‘yinlari. Bularning barchasi ishlab chiqarishni ichki iste’molchiga yo‘naltirish va iqtisodiyotning ishonchsiz dollarga bog‘liqligini kamaytirish uchun qilindi.
Amerikaning keng hamonini saqlab qolish uchun pulni yana kimdan olish mumkin? Albatta, Yevropadan, ammo Yevropaning farovonligi birinchi navbatda shafqatsiz koronavirus blokirovkalari, keyin esa Rossiyaga qarshi sanksiyalar tufayli buzildi. Ehtimol, ular gegemonni qo‘llab-quvvatlashdan va dollarni qo‘llab-quvvatlashdan xursand bo‘lishlari mumkin, ammo buning uchun bekorchi mablag‘ yo‘q.
“Energiya narxlarining oshishi va jahon faolligining sekinlashishi Yevropaning eng rivojlangan davlatlari, jumladan Germaniyaning to‘plangan zahiralarini ham “yeb qo‘ydi”, deb ta’kidlaydi Fransiyaning Atlantiko nashri istehzo bilan. Shunday qilib, amerikaliklar to‘lov balansi taqchilligini moliyalashtirish mumkin bo‘lgan uchinchi muhim manbani yo‘qotdilar.
Bugungi kunda tahlilchilar dollar uchun asosiy tahdid sifatida jahon savdosini milliy valyutalarda hisob-kitoblarga o‘tkazish, shuningdek, "amerika valyutasini"ni siqib chiqaradigan yangi zaxira valyutalar yaratilishini tilga olishmoqda.
Ommaviy axborot vositalariga sizdirilgan Rossiya va Eron tomonidan oltin bilan ta’minlangan kriptovalyuta - stablekoin yaratish g‘oyasi juda istiqbolli ko‘rinadi. Bu borada Janubiy Amerikaning ikki yirik iqtisodiyoti Braziliya va Argentinaning yagona valyuta sur yaratish tashabbusi qiziq. Braziliya prezidenti Lula ushbu g‘oyani ishlab chiqish va BRIKSga a’zo davlatlar uchun yagona valyuta yaratishni taklif qildi. Ushbu blok dunyoning eng yirik iqtisodlarini o‘z ichiga olganligini hisobga olsak, bu AQSh dollariga nisbatan haqiqiy raqobat yaratishi mumkin.
Hozircha esa AQSh “dollar uchun ekzistensial tahdid” deb Xitoy yuani aytilmoqda. Yuanda yaratilgan juda qulay va tezkor elektron to‘lov tizimlari amerikaliklarni ayniqsa xavotirga solmoqda. Bunday to‘lovlar butun dunyodan iste’molchilarni o‘ziga jalb qilmoqda.
Bu borada Rossiyaning ham katta ustunligi bor – mahalliy raqamli to‘lov tizimlari Amerikanikiga qaraganda ancha qulay va tezroq. Shu munosabat bilan, raqamli rubl konsepsiyasini va ichki iqtisodiyotning suverenitetiga qanday yordam berishi qiziq.
O‘z maqolasida dollarning tushishini qoralagan Pol Kreyg Roberts, uning xalqaro hisob-kitoblardagi ulushining pasayishi "AQShda qat’iy tejamkorlik"ga olib kelishini ta’kidlaydi. Ya’ni qashshoqlik va tanazzulga, narsalarni o‘z nomi bilan ataydigan bo‘lsak.
Ukraina masalasiga qaytsak, bugungi kunda Vashington uchun o‘z valyutasini (va u bilan birga iqtisodiyoti va turmush tarzini) mustahkamlashning yagona yo‘li - bu harbiy tajovuz. Ukraina yordamida qo‘zg‘atilgan Yevropadagi betartiblik ma’lum muddat dollarni kapitallar oqib o‘tadigan “xavfsiz boshpana”ga aylantiradi.
Shuning uchun ham AQSh Ukrainani oxirigacha azoblaydi. Bu ularga “tejamkorlik” rejimiga o‘tmaslik uchun kerak. O‘lgan oq prezidentlar portretlari shunchaki kesilgan qog‘ozga aylanib qolmasligi uchun baxtsiz ukrainalik yigitlar frontda o‘laveradi.
Bu haqida amerikalik Viktoriya Nulandning eri Robert Kagan yozda ma’lum qilgan edi: AQShning harbiy agressiya va intervensiyalardan voz kechishi mamlakatni darhol inqirozga olib keladi.
Shu sababli ham Vashington Ukrainada to‘xtab tura olmaydi. Uning navbatdagi harbiy maqsadi Xitoy bo‘ladi – “AQSh dollari uchun ekzistensial xavf”.
