https://oz.sputniknews.uz/20231020/ozbek-paremalari-40092838.html
“Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi”: o‘zbek xalq paremalari qanday shakllangan?
“Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi”: o‘zbek xalq paremalari qanday shakllangan?
Sputnik O‘zbekiston
Til katta paremiologik zaxiraga ega. Ibora, maqol, matal va hikmatli so‘zlardan tashkil topadigan bunday qayroqi so‘zlar xalqning o‘zi kabi qadimiy. El o‘zining ba’zan achchiq, ba’zan shirin turmushida ko‘rgan-kechirganlarini topib-tutib maqolu matallarda muhrlagan. Ularni bir o‘qish bilan pand olasiz, qayta o‘qish bilan etnik-madaniy tajribalardan xabar topasiz, qayta-qayta o‘qish bilan xalqning olam va odamga munosabatlarini kashf etasiz. Shu jihatdan o‘zbek paremalari bir o‘qishga ham, bot o‘qishga ham arziydi.
2023-10-20T11:27+0500
2023-10-20T11:27+0500
2023-10-20T11:17+0500
jamiyat
o‘zbek tili
o‘zbekning o‘z so‘zlari
o‘zbekiston
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/0a/0b/39861514_0:994:2048:2146_1920x0_80_0_0_7a733b855b40e51ea936a8fe6e229498.jpg
Til katta paremiologik zaxiraga ega. Ibora, maqol, matal va hikmatli so‘zlardan tashkil topadigan bunday qayroqi so‘zlar xalqning o‘zi kabi qadimiy. El o‘zining ba’zan achchiq, ba’zan shirin turmushida ko‘rgan-kechirganlarini topib-tutib maqolu matallarda muhrlagan. Ularni bir o‘qish bilan pand olasiz, qayta o‘qish bilan etnik-madaniy tajribalardan xabar topasiz, qayta-qayta o‘qish bilan xalqning olam va odamga munosabatlarini kashf etasiz. Shu jihatdan o‘zbek paremalari bir o‘qishga ham, bot o‘qishga ham arziydi. Ma’lumki, xalq turmushida insonlarga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan jonivorlar nomini aytishdan tiyilingan, ularni tilga olishga ijtimoiy taqiq qo‘yilgan. Masalan, agar chayon o‘z nomi bilan atalsa, kishi chayonga yo‘liqadi, deb o‘ylangani uchun qadim o‘zbekchilikda bu hasharot nomini aytmaslik urflashgan. Dunyoning aksar ellariga xos bu eski tutumni zamonaviy fan tabu, tabulash ataydi. Ammo tabulangan tushunchalar odamlar eng ko‘p duch keladigan bo‘lgani sababli ularni boshqa nom bilan aytish yo‘lini topgan va fanda bunday lisoniy tutum evfemiklashtirish deb tushuntiriladi.Odamlar orasida chayon otsiz, eshak, gajdum atalgan va bu bilan go‘yo chayon chalg‘itilgan. Yoki ilon deyilsa, ilon kelib qolishidan cho‘chib, uni arqon, arg‘amchi, olachilvir, qamchi atab, go‘yo ilon chalg‘itilgan. Rus lingvomadaniyatida ayiqning nomini aytish tabulangan. Uni asalxo‘r (lyubitel meda), polvon (silach), paxmoq (loxmach), Potapich, xo‘jayin (xozain), o‘rmonchi (lesnik), Mishka singari nomlar bilan tilga olganlar. Slavan lingvomadaniyatidagi bu ijtimoiy taqiqning tagida ham yuqorida aytib o‘tganimizdek haqiqiy nom va uning ortida turadigan qo‘rquv yotadi.Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadiTurkiylar – bo‘rini totem darajasiga ko‘targan xalq, olis ajdodlarimiz o‘zlarini ko‘k bo‘ri avlodi deb bilganlar. Albatta, islom ta’siri va zamona zayli bunday totemistik qarashlarni eskirtirgan, bugungi turkiylar o‘zlarining Odam avlodi ekanligini biladi. Bo‘ri kultining izlari ayrim kishilar bo‘ri tishi, tirnog‘ini yonida olib yurishidagina ko‘zga tashlanadi. Biroq xohlaymizmi-yo‘qmi, bo‘ri – yirtqich hayvon. Shu yirtqichligiga borib, kutilmaganda podaga hujum qilib, qo‘y-qo‘zini yeb-yorib ketavergan. Shuning uchun xalqning keyingi tarixida ayni jondor chorvadorlarni bezovta qilguvchi ashaddiy yirtqich sifatida o‘rnashgan va uning nomi ijtimoiy taqiqqa uchragan.Chorvador xalq ongida bo‘ri nomi tilga olinsa, xuddi o‘zi kelib qoladigandek tasavvur shakllangan. Mazkur tasavvurlar dastlab “Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi” tarzidagi odatiy gapni paydo qilgan. Yuqorida zikr etganimiz tabulashdan tug‘ilgan bunday lisoniy ifodalar sekin-asta xalq tiliga ko‘chib, maqol tusini olgan. Aqlan va ruhan yuksalgan insonni bugun bo‘ri nomini aytsang, kelib qoladi, deb qo‘rqitib bo‘lmagani uchun ham ayni maqol ko‘chma ma’noda qo‘llanishga o‘tgan. Hozir biron-bir kishi haqida gapirib turganingizda to‘satdan o‘sha odam ko‘rinib qolsa, yarim hazil, yarim chin qilib shu maqolaytiladi: Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinarkan. Og‘ir xayollardan qiynalib o‘tirganida, bir kuni Ochil o‘zi yo‘qlab keldi. Xolxo‘ja uni zo‘rg‘a tanidi (Asqad Muxtor, Fano va baqo).Bu tasavvur xalq tafakkuriga chuqur o‘rnashgani bois ayni maqol qayta ijodiy ishlangan. Masalan: Bo‘rini yo‘qlasang boshi ko‘rinarmish, tulkini eslasang tuyog‘i ko‘rinibdi, quyonni quvlasang – qulog‘i... Ko‘rindi: qulog‘i ham, tuyog‘i ham (Erkin A’zam, Shovqin).Xizrni yo‘qlasam bo‘lar ekanMuayan narsa nomining tilga olinishi bilan o‘sha narsaga yo‘liqilishi haqidagi tasavvurga bugungi avlod ko‘pam ishonavermaydi. Ammo kundalik nutqimizda o‘sha inonchlardan tug‘ilgan naqllarni hech bir ikkilanishsiz qo‘llayveramiz. Masalan, hozirgi o‘zbek tilida Xizrni yo‘qlasam bo‘lar ekan degan ifoda bor bo‘lib, u “kimdir tilga olinganda o‘zi kelib qolganda” aytiladi. Bu ifodaning mazmunidan ham nimanidir nomi tilga olinsa, o‘ziga yo‘liqiladi, degan qadim ishonch sezilib turibdi: Keling, qo‘ying, so‘ltamatni chaynamaylik. Yana Xizrni yo‘qlagan bo‘libunga yo‘liqmaylik. Och qornim-tinch qulog‘im. (Tohir Malik, Devona) Rostdan ham sog‘ingan edim, domla, Xizrni yo‘qlasam bo‘lar ekan, – deydi Ikromxon (Nabijon Boqiy, Qizil toshbo‘ron).O‘zbek tilida “Bo‘rini gapirsang qulog‘i, Xizrni yo‘qlasang tayog‘i ko‘rinadi” maqoli ham shu mazmunda bo‘lib, keyingi davrlarning mahsulidir.Er-xotin qo‘sh, ho‘kizMazkur maqol hozirgi kunda er va xotin bir-biriga yelkadosh, ko‘makchi bo‘lishi kerak, oilaning moddiy tashvishlarini birga hal qilishi lozim, deb tushuniladi. Ammo xotinni ho‘kizga o‘xshatish ko‘pam durustmas. Aksincha, oilani moddiy ta’minlash erning zimmasida bo‘lgan. Bizningcha, maqolning yuqoridagidek talqini qo‘sh va ho‘kiz so‘zlari orasidagi vergulni tushirib yozishdan kelib chiqqan. Agar maqoldagi vergul tiklansa, “Er-xotin qo‘sh, ho‘kiz” shaklida bo‘ladi. Bu bilan xotin qo‘sh bo‘lsa, er uni tortuvchi, degan mazmun chiqadi. Harholda, er-xotin – ikki ho‘kiz degandan durustroq.Eslatib o‘tamiz, o‘tgan galgi maqolamizda qo‘l barmoqlari adabiy tilda va shevalarda qanday atalishi haqida ma’lumot bergan edik.“O‘zbekning o‘z so‘zlari” ruknimiz orqali har haftada o‘zbek tiliga oid juda qiziq ma’lumotlarni bilib olasiz va so‘z boyligingizni oshirasiz.Avvalgi materiallar:
o‘zbekiston
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
2023
Yorqinjon Odilov
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/05/04/34607116_91:0:561:470_100x100_80_0_0_a0b8fac45f45356729de0d50f3a274a7.jpg
Yorqinjon Odilov
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/05/04/34607116_91:0:561:470_100x100_80_0_0_a0b8fac45f45356729de0d50f3a274a7.jpg
Yangiliklar
uz_UZ
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
Yorqinjon Odilov
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/05/04/34607116_91:0:561:470_100x100_80_0_0_a0b8fac45f45356729de0d50f3a274a7.jpg
o‘zbek xalq paremalari bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi
o‘zbek xalq paremalari bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi
“Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi”: o‘zbek xalq paremalari qanday shakllangan?
Yorqinjon Odilov
Filologiya fanlari doktori, professor
El o‘zining ba’zan achchiq, ba’zan shirin turmushida ko‘rgan-kechirganlarini topib-tutib maqolu matallarda muhrlagan. Bu galgi maqolamiz tabulashdan hosil bo‘lgan ifodalar qanday qilib maqol tusini olgani haqida.
Til katta paremiologik zaxiraga ega. Ibora, maqol, matal va hikmatli so‘zlardan tashkil topadigan bunday qayroqi so‘zlar xalqning o‘zi kabi qadimiy. El o‘zining ba’zan achchiq, ba’zan shirin turmushida ko‘rgan-kechirganlarini topib-tutib maqolu matallarda muhrlagan. Ularni bir o‘qish bilan pand olasiz, qayta o‘qish bilan etnik-madaniy tajribalardan xabar topasiz, qayta-qayta o‘qish bilan xalqning olam va odamga munosabatlarini kashf etasiz. Shu jihatdan o‘zbek paremalari bir o‘qishga ham, bot o‘qishga ham arziydi.
Ma’lumki, xalq turmushida insonlarga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan jonivorlar nomini aytishdan tiyilingan, ularni tilga olishga ijtimoiy taqiq qo‘yilgan. Masalan, agar chayon o‘z nomi bilan atalsa, kishi chayonga yo‘liqadi, deb o‘ylangani uchun qadim o‘zbekchilikda bu hasharot nomini aytmaslik urflashgan. Dunyoning aksar ellariga xos bu eski tutumni zamonaviy fan tabu, tabulash ataydi. Ammo tabulangan tushunchalar odamlar eng ko‘p duch keladigan bo‘lgani sababli ularni boshqa nom bilan aytish yo‘lini topgan va fanda bunday lisoniy tutum evfemiklashtirish deb tushuntiriladi.
Odamlar orasida chayon otsiz, eshak, gajdum atalgan va bu bilan go‘yo chayon chalg‘itilgan. Yoki ilon deyilsa, ilon kelib qolishidan cho‘chib, uni arqon, arg‘amchi, olachilvir, qamchi atab, go‘yo ilon chalg‘itilgan. Rus lingvomadaniyatida ayiqning nomini aytish tabulangan. Uni asalxo‘r (lyubitel meda), polvon (silach), paxmoq (loxmach), Potapich, xo‘jayin (xozain), o‘rmonchi (lesnik), Mishka singari nomlar bilan tilga olganlar. Slavan lingvomadaniyatidagi bu ijtimoiy taqiqning tagida ham yuqorida aytib o‘tganimizdek haqiqiy nom va uning ortida turadigan qo‘rquv yotadi.
Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi
Turkiylar – bo‘rini totem darajasiga ko‘targan xalq, olis ajdodlarimiz o‘zlarini ko‘k bo‘ri avlodi deb bilganlar. Albatta, islom ta’siri va zamona zayli bunday totemistik qarashlarni eskirtirgan, bugungi turkiylar o‘zlarining Odam avlodi ekanligini biladi. Bo‘ri kultining izlari ayrim kishilar bo‘ri tishi, tirnog‘ini yonida olib yurishidagina ko‘zga tashlanadi. Biroq xohlaymizmi-yo‘qmi, bo‘ri – yirtqich hayvon. Shu yirtqichligiga borib, kutilmaganda podaga hujum qilib, qo‘y-qo‘zini yeb-yorib ketavergan. Shuning uchun xalqning keyingi tarixida ayni jondor chorvadorlarni bezovta qilguvchi ashaddiy yirtqich sifatida o‘rnashgan va uning nomi ijtimoiy taqiqqa uchragan.
Chorvador xalq ongida bo‘ri nomi tilga olinsa, xuddi o‘zi kelib qoladigandek tasavvur shakllangan. Mazkur tasavvurlar dastlab “Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinadi” tarzidagi odatiy gapni paydo qilgan. Yuqorida zikr etganimiz tabulashdan tug‘ilgan bunday lisoniy ifodalar sekin-asta xalq tiliga ko‘chib, maqol tusini olgan. Aqlan va ruhan yuksalgan insonni bugun bo‘ri nomini aytsang, kelib qoladi, deb qo‘rqitib bo‘lmagani uchun ham ayni maqol ko‘chma ma’noda qo‘llanishga o‘tgan. Hozir biron-bir kishi haqida gapirib turganingizda to‘satdan o‘sha odam ko‘rinib qolsa, yarim hazil, yarim chin qilib shu maqolaytiladi: Bo‘rini yo‘qlasang, qulog‘i ko‘rinarkan. Og‘ir xayollardan qiynalib o‘tirganida, bir kuni Ochil o‘zi yo‘qlab keldi. Xolxo‘ja uni zo‘rg‘a tanidi (Asqad Muxtor, Fano va baqo).
Bu tasavvur xalq tafakkuriga chuqur o‘rnashgani bois ayni maqol qayta ijodiy ishlangan. Masalan: Bo‘rini yo‘qlasang boshi ko‘rinarmish, tulkini eslasang tuyog‘i ko‘rinibdi, quyonni quvlasang – qulog‘i... Ko‘rindi: qulog‘i ham, tuyog‘i ham (Erkin A’zam, Shovqin).
Xizrni yo‘qlasam bo‘lar ekan
Muayan narsa nomining tilga olinishi bilan o‘sha narsaga yo‘liqilishi haqidagi tasavvurga bugungi avlod ko‘pam ishonavermaydi. Ammo kundalik nutqimizda o‘sha inonchlardan tug‘ilgan naqllarni hech bir ikkilanishsiz qo‘llayveramiz. Masalan, hozirgi o‘zbek tilida Xizrni yo‘qlasam bo‘lar ekan degan ifoda bor bo‘lib, u “kimdir tilga olinganda o‘zi kelib qolganda” aytiladi. Bu ifodaning mazmunidan ham nimanidir nomi tilga olinsa, o‘ziga yo‘liqiladi, degan qadim ishonch sezilib turibdi: Keling, qo‘ying, so‘ltamatni chaynamaylik. Yana Xizrni yo‘qlagan bo‘libunga yo‘liqmaylik. Och qornim-tinch qulog‘im. (Tohir Malik, Devona) Rostdan ham sog‘ingan edim, domla, Xizrni yo‘qlasam bo‘lar ekan, – deydi Ikromxon (Nabijon Boqiy, Qizil toshbo‘ron).
O‘zbek tilida “Bo‘rini gapirsang qulog‘i, Xizrni yo‘qlasang tayog‘i ko‘rinadi” maqoli ham shu mazmunda bo‘lib, keyingi davrlarning mahsulidir.
Mazkur maqol hozirgi kunda er va xotin bir-biriga yelkadosh, ko‘makchi bo‘lishi kerak, oilaning moddiy tashvishlarini birga hal qilishi lozim, deb tushuniladi. Ammo xotinni ho‘kizga o‘xshatish ko‘pam durustmas. Aksincha, oilani moddiy ta’minlash erning zimmasida bo‘lgan. Bizningcha, maqolning yuqoridagidek talqini qo‘sh va ho‘kiz so‘zlari orasidagi vergulni tushirib yozishdan kelib chiqqan. Agar maqoldagi vergul tiklansa, “Er-xotin qo‘sh, ho‘kiz” shaklida bo‘ladi. Bu bilan xotin qo‘sh bo‘lsa, er uni tortuvchi, degan mazmun chiqadi. Harholda, er-xotin – ikki ho‘kiz degandan durustroq.
Eslatib o‘tamiz, o‘tgan galgi maqolamizda qo‘l barmoqlari adabiy tilda va shevalarda qanday atalishi haqida
ma’lumot bergan edik.“O‘zbekning o‘z so‘zlari” ruknimiz orqali har haftada o‘zbek tiliga oid juda qiziq ma’lumotlarni bilib olasiz va so‘z boyligingizni oshirasiz.
