https://oz.sputniknews.uz/20231221/ozbek-sozlari-41683474.html
G‘araz, minnat va qasd: ikki ma’noga ega o‘zbekcha so‘zlar
G‘araz, minnat va qasd: ikki ma’noga ega o‘zbekcha so‘zlar
Sputnik O‘zbekiston
Ayrim o‘zbek so‘zlarida ijobiy bahodan salbiy bahoga siljish yuz bergan.
2023-12-21T19:18+0500
2023-12-21T19:18+0500
2023-12-22T11:52+0500
o‘zbekning o‘z so‘zlari
o‘zbek tili
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/01/0e/31465086_0:292:3121:2048_1920x0_80_0_0_047df2ae9d251100fdb7b665e16d427e.jpg
Til tarixi so‘z tarixidan boshlanadi, so‘z tarixini o‘rganish til tarixi haqida xulosalarga olib keladi. Mutaxassis-ku mayli, boshqa kasb-kordagilar uchun ham bugun biz qo‘llayotgan so‘zlarning avvalgi hayoti qiziq bo‘lsa kerak. Ayniqsa, hozir salbiy baho ifodalaydigan so‘zlar til tarixida salbiy baholi bo‘lmaganligi yanada ajablanarli. Bu gal salbiy munosabat ifodalashda ishlatib kelinayotgan ayrim so‘zlarning eski va hozirgi o‘zbek tillaridagi ma’nolarini qiyoslab ko‘ramiz. Chunki tilning tabiiy taraqqiyoti davomida neytral baholi so‘zlar salbiy baholi yoki aksincha bo‘lib qolishi mumkin.Hozirgi o‘zbek tilida g‘araz degan so‘z bor. Asli arabcha bu kalom manba tilda “maqsad, niyat”, “yashirin yomon niyat”, “zarur narsa” ma’nolarini bildirgan. Moddiylashish kuchayayotgan bugungi kunda “yomon niyat”, “yomonlikni ravo ko‘rish” ma’nosini bildiradigan ayni so‘z o‘zbek tili tarixida boshqa zid ma’noda qo‘llangan, “umuman niyat, maqsad”ni ifodalagan:G‘arazim ul sanamg‘a sajda durur,Yer o‘pay deb qoshida qo‘ysam yuz. (Z.M.Bobur, “Boburnoma”).Mazmuni: Go‘zal yorning (bu o‘rinda Yaratgan nazarda tutilgan) qoshida yerga yuzimni qo‘yishdan maqsadim unga sajda qilishdir.Muncha g‘aroyibki misol aylading,Borchani mir’oti jamol aylading.Ganjing aro naqd farovon edi,Lek boridin g‘araz inson edi.Mazmuni: Olloh taolo yeru osmonni, undagi barcha narsalarni yaratar ekan, bu boyliklar ichida uning uchun eng qadrlisi, yaqini inson bo‘lib, xudoning butun borliqni yaratishdan kuzatgan bosh maqsadi ham inson edi.Hozirgi o‘zbek tilida g‘araz so‘zi baho salbiylashuviga uchragan. Masalan, Tohir Malik ham g‘arazni “yashirin yomon niyat” ma’nosida ishlatgan: Shokarimov biron kishining shaxsiy g‘arazi qurboni bo‘lganmi yo tasodif bilan o‘lganmi yoki biron to‘daning g‘ashiga tegib qo‘yganmi? (“Shaytanat”dan)Demak, g‘araz kalomi arab tilidagi dastlabki ma’nosida eski o‘zbek tilida qo‘llangan, arab tilidagi ikkinchi ma’nosida hozirgi o‘zbek tilida ishlatiladi. O‘zbek tili egalari ona tilimizning ikki taraqqiyot bosqichida ushbu so‘zning ikki ma’nosidan foydalangan.O‘zbek tiliga arabchadan qasd so‘zi o‘zlashgan. Uning arab tilida “maqsad, niyat”, “intilish”, “g‘araz” ma’nolari bor. Qasd kalomi tilimiz tarixida manba tildagi barcha ma’nolarida qo‘llanmagan, bugungidek salbiy bahodagina ham ishlatilmagan. O‘zbek tilining turli taraqqiyot bosqichlarida turli ma’nolarda qo‘llangan, xuddi g‘araz so‘zidek hayot kechirgan. Xususan, eski o‘zbek tilida “umuman niyat, maqsad” degan asliy ma’nosini ham ifodalagan:Yana bir qatla Rasul s.a.v.ni voqeada ko‘rdiki, ul Hazrat anga dedikim: “yo Abo Hanifa, seni mening sunnatlarimni tirguzmak uchun zohir qilibdurlar, uzlat qasdi qilma. (Alisher Navoiy, Nasoyim ul-muhabbat)Mazmuni: Bu yerda hanafiylik mazhabining asoschisi, Imomi A’zam (Buyuk imom) nomi bilan mashhur No‘’mon ibn Sobit haqida so‘z borapti. Abu Hanifa – uning kuniyati. U ikki marta Payg‘ambarimizni tushida ko‘rgan. “Yana bir qatla (marta)” deganda shunga ishora qilinyapti. Ikkinchi marta Muhammad alayhissalomni tush ko‘rganida Payg‘ambarimiz unga: “Ey Abu Hanifa, sen bu dunyoga mening sunnatimga yangi hayot bag‘ishlash uchun kelgansan, binobarin, o‘zingni odamlardan chetga tortib, uzlatga chekinishni niyat qilma (ya’ni sen xalq orasida bo‘lishing kerak)” deganlar. Abu Hanifa fiqh (Islom huquqi)ni birinchi marta tartibga solib, tasnif qilgan va kitob shakliga keltirgan.Hozirgi o‘zbek tilida qasdi bor, qasd qildi kabi ifodalar faol va bu ifodalarda qasdso‘zi o‘ta salbiy bahoni, “adovat, o‘ch” degan ma’noni anglatadi. Masalan:-Voy sho‘rim!.. Voy mening sho‘r peshanam! Nega o‘ldirishdi? Kimning qasdi bor ekan unda? (O‘lmas Umarbekov, Yoz yomg‘iri)-Mirzo hazratlari, bizning uch yigitimiz halok bo‘ldi, o‘n kishi yaralandi. Ammo biz yog‘iylardan buning qasdini oldik! (Pirimqul Qodirov, Yulduzli tunlar)Demak, qasd kalomi ham arab tilidagi dastlabki ma’nosida eski o‘zbek tilida qo‘llangan, arab tilidagi ikkinchi ma’nosida hozirgi o‘zbek tilida ishlatiladi. O‘zbek tili sohiblari o‘zbek tilining ikki davrida mazkur so‘zning ikki ma’nosidan foydalangan.Bugun biz tashvishimizni aritishga yordam qilgan o‘rtog‘imizdan minnatdor bo‘lamiz, unga minnatdorlik bildiramiz, yordamini pesh qilaverganlardan esa “minnat qilmang” deya yozg‘iramiz. Minnatli xizmatlar ko‘ngilga qattiq botganmi, dono xalq “Minnatli osh tish sindirar” deganga o‘xshash maqollarni ijod qilgan.Diqqat qilsangiz, yuqoridagi gaplarda minnat so‘zi ikki xil ma’noda: ham ijobiy, ham salbiy bahoda qo‘llangan. Gap shundaki, asli arabcha bo‘lgan va o‘sha tilida “himmat, muruvvat”, “tashakkur, rahmat aytish” ma’nolarini anglatgan minnat so‘zi ma’nosida vaqt o‘tishi bilan o‘zgarish yuz bergan. Ya’ni eski o‘zbek tilida minnat so‘zi ijobiy (qisman salbiy) baholi bo‘lgan. Alisher Navoiy asarlarida minnat so‘zidan asosan ijobiy bahoda, “yaxshilik yoki inoyat”, “yaxshilik uchun tashakkur aytish” kabi ma’nolarda ham foydalanilgan. Masalan:Quvvatingning ojizi gar piltan, gar sheri zo‘r,Minnatingning shokiri gar guljabin, gar sarvqad.(Alisher Navoiy, Xazoyin-ul maoniy)Mazmuni: Quvvatingning oldida fil gavdali ham, zo‘r sher ham ojiz, go‘zal ham, sarvqad ham inoyatingning shukr qilguvchilaridir.Shu bilan birga, salbiy bahoda qo‘llana boshlagan:Har kishiga rioyate qilsang,Minnat o‘tkarmagil gumoningg‘a.(Alisher Navoiy, Arbain)Mazmuni: Har kishiga izzat-ikrom (yordam) qilsang, yaxshiligingni yuziga aytishni xayolingga keltirma.XIX asr oxirlarida ham minnat so‘zida ijobiy baholi ma’no bo‘lgan, xususan, Bayoniy, Abdulla Qodiriy asarlarida “yaxshilik”, “yaxshilik yo‘lida qilingan xizmat”, “beg‘araz yordam” ma’nolarida ishlatilganligini topish mumkin:Shu bois yamutlar ittifoq etib dedilar: “Endi bizlarning [g‘anim] bila muloqotimizning qilich bila bo‘lg‘oni yaxshiroqdur. Ayolu atfollarimiz talaf bo‘lg‘ondin so‘ng bir jonimiz uchun [g‘anim]din minnat kutarmizmu?!” (“Shajarayi Xorazmshohiy”dan)Faqat qulingizcha ham Yusufbek hojining davlatimiz ustiga qo‘yg‘an bu minnati kichkina gap emasdir. (“O‘tkan kunlar”dan)Hozirgi kunda esa salbiy bahoda qo‘llanishga o‘tib bo‘lgan, minnatdorlik so‘zidagina tarixiy ma’no saqlangan xolos. Erkin A’zam ham hozirgi asosiy ma’nosida – “qilingan yaxshilikni yuzga solish” tarzida qo‘llagan: Mehr-muruvvat ko‘z-ko‘z etilsa, minnatga aylanadi. Minnatning esa toshi og‘ir, u gunoh, kufr hisobida (“Jannat o‘zi qaydadir”dan). Demak, minnat so‘zida ijobiy bahodan salbiy bahoga siljish yuz bergan.
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
2023
Yorqinjon Odilov
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/05/04/34607116_91:0:561:470_100x100_80_0_0_a0b8fac45f45356729de0d50f3a274a7.jpg
Yorqinjon Odilov
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/05/04/34607116_91:0:561:470_100x100_80_0_0_a0b8fac45f45356729de0d50f3a274a7.jpg
Yangiliklar
uz_UZ
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
Yorqinjon Odilov
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/05/04/34607116_91:0:561:470_100x100_80_0_0_a0b8fac45f45356729de0d50f3a274a7.jpg
o‘zbek so‘zlar g‘araz minnat qasd ikki ma’noga ega o‘zbek so‘zlari
o‘zbek so‘zlar g‘araz minnat qasd ikki ma’noga ega o‘zbek so‘zlari
G‘araz, minnat va qasd: ikki ma’noga ega o‘zbekcha so‘zlar
19:18 21.12.2023 (yangilandi: 11:52 22.12.2023) Yorqinjon Odilov
Filologiya fanlari doktori, professor
Ayrim o‘zbek so‘zlarida ijobiy bahodan salbiy bahoga siljish yuz bergan.
Til tarixi so‘z tarixidan boshlanadi, so‘z tarixini o‘rganish til tarixi haqida xulosalarga olib keladi. Mutaxassis-ku mayli, boshqa kasb-kordagilar uchun ham bugun biz qo‘llayotgan so‘zlarning avvalgi hayoti qiziq bo‘lsa kerak.
Ayniqsa, hozir salbiy baho ifodalaydigan so‘zlar til tarixida salbiy baholi bo‘lmaganligi yanada ajablanarli. Bu gal salbiy munosabat ifodalashda ishlatib kelinayotgan ayrim so‘zlarning eski va hozirgi o‘zbek tillaridagi ma’nolarini qiyoslab ko‘ramiz. Chunki tilning tabiiy taraqqiyoti davomida neytral baholi so‘zlar salbiy baholi yoki aksincha bo‘lib qolishi mumkin.
Hozirgi o‘zbek tilida g‘araz degan so‘z bor. Asli arabcha bu kalom manba tilda “maqsad, niyat”, “yashirin yomon niyat”, “zarur narsa” ma’nolarini bildirgan. Moddiylashish kuchayayotgan bugungi kunda “yomon niyat”, “yomonlikni ravo ko‘rish” ma’nosini bildiradigan ayni so‘z o‘zbek tili tarixida boshqa zid ma’noda qo‘llangan, “umuman niyat, maqsad”ni ifodalagan:
G‘arazim ul sanamg‘a sajda durur,
Yer o‘pay deb qoshida qo‘ysam yuz. (Z.M.Bobur, “Boburnoma”).
Mazmuni: Go‘zal yorning (bu o‘rinda Yaratgan nazarda tutilgan) qoshida yerga yuzimni qo‘yishdan maqsadim unga sajda qilishdir.
Muncha g‘aroyibki misol aylading,
Borchani mir’oti jamol aylading.
Ganjing aro naqd farovon edi,
Lek boridin g‘araz inson edi.
Mazmuni: Olloh taolo yeru osmonni, undagi barcha narsalarni yaratar ekan, bu boyliklar ichida uning uchun eng qadrlisi, yaqini inson bo‘lib, xudoning butun borliqni yaratishdan kuzatgan bosh maqsadi ham inson edi.
Hozirgi o‘zbek tilida g‘araz so‘zi baho salbiylashuviga uchragan. Masalan, Tohir Malik ham g‘arazni “yashirin yomon niyat” ma’nosida ishlatgan: Shokarimov biron kishining shaxsiy g‘arazi qurboni bo‘lganmi yo tasodif bilan o‘lganmi yoki biron to‘daning g‘ashiga tegib qo‘yganmi? (“Shaytanat”dan)
Demak, g‘araz kalomi arab tilidagi dastlabki ma’nosida eski o‘zbek tilida qo‘llangan, arab tilidagi ikkinchi ma’nosida hozirgi o‘zbek tilida ishlatiladi. O‘zbek tili egalari ona tilimizning ikki taraqqiyot bosqichida ushbu so‘zning ikki ma’nosidan foydalangan.
O‘zbek tiliga arabchadan qasd so‘zi o‘zlashgan. Uning arab tilida “maqsad, niyat”, “intilish”, “g‘araz” ma’nolari bor. Qasd kalomi tilimiz tarixida manba tildagi barcha ma’nolarida qo‘llanmagan, bugungidek salbiy bahodagina ham ishlatilmagan. O‘zbek tilining turli taraqqiyot bosqichlarida turli ma’nolarda qo‘llangan, xuddi g‘araz so‘zidek hayot kechirgan. Xususan, eski o‘zbek tilida “umuman niyat, maqsad” degan asliy ma’nosini ham ifodalagan:
Yana bir qatla Rasul s.a.v.ni voqeada ko‘rdiki, ul Hazrat anga dedikim: “yo Abo Hanifa, seni mening sunnatlarimni tirguzmak uchun zohir qilibdurlar, uzlat qasdi qilma. (Alisher Navoiy, Nasoyim ul-muhabbat)
Mazmuni: Bu yerda hanafiylik mazhabining asoschisi, Imomi A’zam (Buyuk imom) nomi bilan mashhur No‘’mon ibn Sobit haqida so‘z borapti. Abu Hanifa – uning kuniyati. U ikki marta Payg‘ambarimizni tushida ko‘rgan. “Yana bir qatla (marta)” deganda shunga ishora qilinyapti. Ikkinchi marta Muhammad alayhissalomni tush ko‘rganida Payg‘ambarimiz unga: “Ey Abu Hanifa, sen bu dunyoga mening sunnatimga yangi hayot bag‘ishlash uchun kelgansan, binobarin, o‘zingni odamlardan chetga tortib, uzlatga chekinishni niyat qilma (ya’ni sen xalq orasida bo‘lishing kerak)” deganlar. Abu Hanifa fiqh (Islom huquqi)ni birinchi marta tartibga solib, tasnif qilgan va kitob shakliga keltirgan.
Hozirgi o‘zbek tilida qasdi bor, qasd qildi kabi ifodalar faol va bu ifodalarda qasdso‘zi o‘ta salbiy bahoni, “adovat, o‘ch” degan ma’noni anglatadi. Masalan:
-Voy sho‘rim!.. Voy mening sho‘r peshanam! Nega o‘ldirishdi? Kimning qasdi bor ekan unda? (O‘lmas Umarbekov, Yoz yomg‘iri)
-Mirzo hazratlari, bizning uch yigitimiz halok bo‘ldi, o‘n kishi yaralandi. Ammo biz yog‘iylardan buning qasdini oldik! (Pirimqul Qodirov, Yulduzli tunlar)
Demak, qasd kalomi ham arab tilidagi dastlabki ma’nosida eski o‘zbek tilida qo‘llangan, arab tilidagi ikkinchi ma’nosida hozirgi o‘zbek tilida ishlatiladi. O‘zbek tili sohiblari o‘zbek tilining ikki davrida mazkur so‘zning ikki ma’nosidan foydalangan.
Bugun biz tashvishimizni aritishga yordam qilgan o‘rtog‘imizdan minnatdor bo‘lamiz, unga minnatdorlik bildiramiz, yordamini pesh qilaverganlardan esa “minnat qilmang” deya yozg‘iramiz. Minnatli xizmatlar ko‘ngilga qattiq botganmi, dono xalq “Minnatli osh tish sindirar” deganga o‘xshash maqollarni ijod qilgan.
Diqqat qilsangiz, yuqoridagi gaplarda minnat so‘zi ikki xil ma’noda: ham ijobiy, ham salbiy bahoda qo‘llangan. Gap shundaki, asli arabcha bo‘lgan va o‘sha tilida “himmat, muruvvat”, “tashakkur, rahmat aytish” ma’nolarini anglatgan minnat so‘zi ma’nosida vaqt o‘tishi bilan o‘zgarish yuz bergan. Ya’ni eski o‘zbek tilida minnat so‘zi ijobiy (qisman salbiy) baholi bo‘lgan. Alisher Navoiy asarlarida minnat so‘zidan asosan ijobiy bahoda, “yaxshilik yoki inoyat”, “yaxshilik uchun tashakkur aytish” kabi ma’nolarda ham foydalanilgan. Masalan:
Quvvatingning ojizi gar piltan, gar sheri zo‘r,
Minnatingning shokiri gar guljabin, gar sarvqad.
(Alisher Navoiy, Xazoyin-ul maoniy)
Mazmuni: Quvvatingning oldida fil gavdali ham, zo‘r sher ham ojiz, go‘zal ham, sarvqad ham inoyatingning shukr qilguvchilaridir.
Shu bilan birga, salbiy bahoda qo‘llana boshlagan:
Har kishiga rioyate qilsang,
Minnat o‘tkarmagil gumoningg‘a.
Mazmuni: Har kishiga izzat-ikrom (yordam) qilsang, yaxshiligingni yuziga aytishni xayolingga keltirma.
XIX asr oxirlarida ham minnat so‘zida ijobiy baholi ma’no bo‘lgan, xususan, Bayoniy, Abdulla Qodiriy asarlarida “yaxshilik”, “yaxshilik yo‘lida qilingan xizmat”, “beg‘araz yordam” ma’nolarida ishlatilganligini topish mumkin:
Shu bois yamutlar ittifoq etib dedilar: “Endi bizlarning [g‘anim] bila muloqotimizning qilich bila bo‘lg‘oni yaxshiroqdur. Ayolu atfollarimiz talaf bo‘lg‘ondin so‘ng bir jonimiz uchun [g‘anim]din minnat kutarmizmu?!” (“Shajarayi Xorazmshohiy”dan)
Faqat qulingizcha ham Yusufbek hojining davlatimiz ustiga qo‘yg‘an bu minnati kichkina gap emasdir. (“O‘tkan kunlar”dan)
Hozirgi kunda esa salbiy bahoda qo‘llanishga o‘tib bo‘lgan, minnatdorlik so‘zidagina tarixiy ma’no saqlangan xolos. Erkin A’zam ham hozirgi asosiy ma’nosida – “qilingan yaxshilikni yuzga solish” tarzida qo‘llagan: Mehr-muruvvat ko‘z-ko‘z etilsa, minnatga aylanadi. Minnatning esa toshi og‘ir, u gunoh, kufr hisobida (“Jannat o‘zi qaydadir”dan). Demak, minnat so‘zida ijobiy bahodan salbiy bahoga siljish yuz bergan.
